Fazla çalışma ücreti, bir işçinin kanunen belirlenen haftalık çalışma süresini aşması halinde, bu aşan süre için hak kazandığı ek ücreti ifade eder. Türk iş hukuku sisteminde fazla mesai kavramı, 4857 sayılı İş Kanunu’nda açıkça düzenlenmiştir.
4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesi fazla çalışmayı şu şekilde tanımlar:
“Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalardır.”
Aynı maddede, fazla çalışma için işçinin onayının alınması gerektiği de belirtilmiştir. Ayrıca fazla çalışma süresi yıllık toplam 270 saati geçemez.
Fazla çalışmanın ücrete yansıması da yine aynı maddede düzenlenmiştir:
“Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.”
Örneğin, saatlik ücreti 200 TL olan bir işçi için 1 saat mesai ücreti 300 TL olarak ödenmelidir. Bu oran, 1 saat mesai ücreti açısından %50 zamlı ücreti ifade eder.
İş Kanunu 41. Maddede işçinin fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapması halinde zamlı ücret yerine serbest zaman kullanabileceğini şu şekilde düzenlenmiştir:
“Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.”
Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir.
Bu noktada fazla çalışma kavramı ile fazla sürelerle çalışma kavramının farklı olduğunun altını çizmek gerekir. Örneğin işçi ile işveren arasında yapılan sözleşmede haftalık çalışma süresi 35 saat olarak belirlenmişse:
– 35 ila 45 saat arasındaki çalışma: Fazla Sürelerle Çalışma (%25 zamlı ücret)
– 45 saati aşan çalışma: Fazla Çalışma (%50 zamlı ücret) olarak değerlendirilecektir.
Ayrıca fazla çalışma, yalnızca özel sektörde değil, kamu işçileri açısından da geçerlidir. Kamu işçisi fazla mesai ücreti, toplu iş sözleşmesi hükümlerine göre belirlenebilse de İş Kanunu esas alınır.
İçindekiler
FAZLA ÇALIŞMA (MESAİ) ÜCRETİ İSPAT
Fazla mesai ücreti alacağı davalarında, işçinin fazla çalıştığını ispat etme yükümlülüğü bulunmaktadır. Bu ispat yükü, Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 190. maddesi uyarınca alacak iddiasında bulunan tarafa aittir. Dolayısıyla işçi, fazla çalıştığını ve bunun karşılığının ödenmediğini belgelemek zorundadır.
En güçlü ispat aracı yazılı delillerdir. Bunlar:
- Puantaj kayıtları
- İşe giriş-çıkış kartları
- Kart okutma sistemleri
- Parmak izi kayıtları (giriş-çıkışta uygulama haline gelen)
- Kamera kayıtları
- İşyeri iç yazışmaları, mesajlar
- İşveren tarafından düzenlenen çalışma çizelgeleri
- Bordrolar (fazla mesai kısmının gösterilmesi hâlinde)
Tanık beyanıyla ispat da mümkündür:
Yargıtay içtihatlarına göre, yazılı delil bulunmasa dahi aynı iş yerinde çalışan veya çalışmış olan işçilerin tanıklığı, fazla mesaiyi ispat açısından yeterli görülebilir. Ancak tanığın salt “çalışıyorlardı” demesi yeterli değildir; ne zaman, hangi saatte, ne sıklıkta çalıştıklarını detaylı biçimde ifade etmelidirler.
Karineyle ispat: Bazı durumlarda fazla mesai, işin niteliği gereği karineyle kabul edilebilir. Örneğin bir hastane güvenlik görevlisinin gece nöbeti tuttuğu fiilen sabitse, fazla mesai yaptığı karineyle varsayılabilir.
İşveren, işçinin iddiasını çürütmek adına giriş çıkış kayıtlarını, vardiya çizelgelerini, imzalı bordroları, tanık beyanlarını mahkemeye sunabilir.
Yargıtay 9. Hukuk Dairesi 2016/2003 Esas ve 2019/11470 Karar sayılı ilamında şu şekilde belirtilmiştir:
“Fazla çalışma yaptığını iddia eden işçi bu iddiasını ispatla yükümlüdür. Fazla çalışmanın ispatı konusunda işyeri kayıtları, özellikle işyerine giriş çıkışı gösteren belgeler, işyeri iç yazışmaları delil niteliğindedir. Ancak, fazla çalışmanın yazılı belgelerle kanıtlanamaması durumunda tarafların, tanık beyanları ile sonuca gidilmesi gerekir. Bunun dışında herkesçe bilinen genel bazı vakıalar da bu noktada göz önüne alınabilir. İşçinin fiilen yaptığı işin niteliği ve yoğunluğuna göre de fazla çalışma olup olmadığı araştırılmalıdır.”
FAZLA ÇALIŞMA (MESAİ) ÜCRETİ NASIL HESAPLANIR?
Fazla mesai ücreti hesaplama işlemi, işçinin saatlik ücretinin %50 fazlası üzerinden yapılır. Bu işlem sırasında haftalık 45 saati aşan süreler dikkate alınır.
Haftalık 45 saati aşan her bir saat için normal saatlik ücretin %50 zamlı hali ödenecektir. Örneğin, saatlik ücreti 200 TL olan bir işçi için 1 saat mesai ücreti 300 TL olarak ödenmelidir. Bu oran, 1 saat mesai ücreti açısından %50 zamlı ücreti ifade eder.
Asgari Ücret Mesai Hesaplama:
2025 Temmuz ayı brüt asgari ücret 26.005,50 TL, net asgari ücret 22.104,67 TL’dir.
Fazla çalışma (mesai) ücreti brüt ücret üzerinden hesaplanacaktır. Mesai saat hesaplama için öncelikle saatlik ücretin tespit edilmesi gerekir.
Günlük Asgari Brüt Ücret: Asgari Brüt Ücret (26.005,50 TL) / 30 = 866,85 TL’dir.
Saatlik asgari ücret: Günlük Asgari Brüt Ücret (866,85 TL) / 7.5 = 115,58 TL’dir.
Asgari ücretle çalışan bir işçi 45 saatin üzerinde çalıştığı her saat başına 115.58 TL’nin %50 zamlı halini yani 173,37 TL almaya hak kazanacaktır.
Asgari mesai ücreti hesaplama özetle yukarıdaki gibidir. Fazla çalışma süresi toplamının 1 yıl içinde 270 saati aşamayacağı unutulmamalıdır.
Bayram mesai hesaplama bakımından ise %100 zamlı ücret uygulanacaktır. Bu durumda bayram gününde, asgari ücretle çalışan işçilerin saatlik ücreti 115,58 x 2 = 231,16 TL olacaktır.
FAZLA MESAİ YAPTIRILAMAYACAK İŞÇİLER
İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma Ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği 8. Maddesinde fazla çalışma yaptırılamayacak işçiler belirtilmiştir.
“Aşağıda sayılan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.
- a) 18 yaşını doldurmamış işçiler,
- b) İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazlaçalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler,
- c) İş Kanununun 88inci maddesinde öngörülen Yönetmelikte belirtilen gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,
- d) Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler.
- e) (Ek:RG-25/8/2017-30165) 4857 sayılı Kanunun 42nci maddesi uyarınca zorunlu nedenler ve 43 üncü maddesi uyarınca olağanüstü haller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.
Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçilere fazla sürelerle çalışma da yaptırılamaz.”
On Sekiz Yaşını Doldurmamış İşçiler: İlgili maddede de belirtildiği üzere 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilere gece çalışması ve fazla çalışma yaptırılamaz. Bu işçilere yasal haftalık 45 saatin altında çalışma düzeni uygulanmalı ve hiçbir koşulda fazla mesaiye tabi tutulmamalıdır.
Gebe veya Yeni Doğum Yapan İşçiler: Gebe veya emziren çalışan günde yedi buçuk saatten fazla çalıştırılamaz. Ayrıca yeni doğum yapmış çalışanın doğumu izleyen bir yıl boyunca gece çalıştırılması yasaktır. Bu sürenin sonunda sağlık ve güvenlik açısından sakıncalı olduğunun sağlık raporu ile belirlendiği dönem boyunca gece çalıştırılmaz.
Kısmi Süreli Çalışanlar: Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışanlara fazla çalışma yaptırılamaz, yalnızca belirli koşullarda telafi çalışması yaptırılabilir. Ancak bu, fazla mesai sayılmaz.
İşçinin Sağlık Durumu: İşçinin sağlık durumu, fazla mesai yapmasına elverişli değilse bu durumda da fazla çalışma yaptırılamaz. Örneğin tansiyon, kalp rahatsızlığı, bel fıtığı gibi kronik sağlık sorunları olan işçilere işyeri hekimi veya uzman doktor raporu ile fazla mesai yasağı getirilebilir.
Toplu İş Sözleşmesiyle Sınırlama: Bazı sektörlerde, sendikalı iş yerlerinde toplu iş sözleşmeleriyle belirli işçilere fazla çalışma yaptırılması yasaklanabilir veya sınırlandırılabilir. Toplu sözleşmede yer alan hükümler, İş Kanunu’ndan daha lehe ise işçi lehine uygulanır. Bu nedenle işverenin tek taraflı olarak fazla mesai yaptırması mümkün olmaz.
FAZLA ÇALIŞMA (MESAİ) ÜCRETİ ZAMANAŞIMI SÜRESİ
İşçiler tarafından talep edilen fazla çalışma (mesai) ücreti, bir ücret alacağı niteliğindedir ve bu alacaklar, belirli bir süre içinde talep edilmezse zamanaşımına uğrar. Bu nedenle, fazla mesaiye dayalı ücret talebinde bulunmak isteyen işçilerin, yasal sürelere dikkat etmesi oldukça önemlidir.
İş Kanunu 32. Maddesinin son fıkrasına göre “Ücret alacaklarında zamanaşımı süresi beş yıldır.”
Fazla mesai ücreti de, bu madde kapsamında “ücret alacağı” olduğundan, 5 yıllık zaman aşımı süresi içinde talep edilmelidir.
Fazla mesai ücretine ilişkin zamanaşımı süresi, alacağın muaccel (talep edilebilir) hale geldiği tarihten yani fazla çalışma ücretinin ödenmesi gerektiği tarihten itibaren başlar.
Bu tarih uygulamada genellikle:
– Her ayın sonunda ücretin ödenmesi gereken gün,
– İş sözleşmesinin sona erdiği tarih (birikmiş tüm ücretler için),
olarak kabul edilir.
Yani iş ilişkisi devam ederken, işçi dilerse son 5 yıla ait fazla mesai ücretlerini talep edebilir. İş akdinin sona ermesi durumunda ise bu tarih itibariyle tüm fazla mesai ücretleri talep edilebilir hâle gelir ve 5 yıllık süre o tarihten itibaren işlemeye başlar.
FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ ALACAK DAVASINDA GÖREVLİ VE YETKİLİ MAHKEME
Fazla çalışma ücreti alacaklarında görevli mahkeme İş Mahkemeleridir. Fazla çalışma ücreti alacağı, bireysel iş sözleşmesinden doğan bir işçilik alacağı olduğundan, bu davalara iş mahkemeleri bakmakla görevlidir.
Eğer davanın açıldığı yerde iş mahkemesi yoksa, bu durumda asliye hukuk mahkemesi, iş mahkemesi sıfatıyla davaya bakar.
Fazla mesai alacaklarında yetkili mahkeme ise işçinin işini yaptığı yer mahkemesi veya davalı işverenin yerleşim yeri mahkemesidir. Davalı işveren gerçek veya tüzel kişi olabilir.
Yani işçi, fazla mesai alacağı davasını işverenin merkezinin bulunduğu yerde veya işçinin fiilen çalıştığı yer mahkemesinde açmakta serbesttir.
